İngiliz hükümeti bütün aşıların
ikinci dozunu 3-4 haftadan 12 haftaya çıkardı. Rusya, Sputnik V aşısının tek
doz olacak versiyonu Sputnik-Light üzerinde çalışıyor. Peki koronavirüse karşı
tek doz aşı ne kadar etkili?
İngiltere'de 85 yaşındaki böbrek
hastası Colin Horseman, hastanede koronavirüse yakalandı. Solunum cihazına
bağlandıktan birkaç gün sonra da hayatını kaybetti.
Aslında sadece üç hafta önce
Pfizer-BioNTech'in aşısının birinci dozunun vurulduğu ilk hastalardan biriydi.
Ölmeden iki gün önce ise aşının
ikinci dozunu almasının vakti gelmişti.
Kızamık, kabakulak, kızamıkçık
gibi çoğu hastalığın aşısı aslında bir dozdan sonra işe yaramaya başlıyor.
Aşıların ilk dozlarını
olmayanların yüzde 40'ı bu hastalıklara karşı korunmuyor, ikinci doz aşıyı
olanlarda ise bu oran yüzde 4.
Bütün aşı döngüsünü tamamlamayanların
yaşadığı yerlerde kızamık salgının başladığı görüldü.
İngiltere'de Imperial College
London'dan bağışıklık profesörü Danny Altmann, "İkinci dozun bu kadar
hayati görülmesinin nedeni bağışıklık sisteminizin ince ayarını yapmasından
kaynaklanıyor" diyor.
AŞIYLA BAĞIŞIKLIK NASIL
KAZANILIYOR?
Bağışıklık sistemi ilk kez bir
aşıyla karşılaştığında iki önemli beyaz kan hücresini aktifleştiriyor.
Öncelikle antikor üretmekle
görevli olan plazma B hücreleri harekete geçiyor ancak bunlar çok kısa ömürlü
hücreler. İkinci doz olmadan birkaç hafta içinde düşüşe geçiyorlar.
Daha sonra da belirli bir
patojeni bularak bunu öldürmekle görevli olan T hücreleri aktifleşiyor.
Bu T hücrelerinin bazılarının
hafızası on yıllarca yıl etkili olabiliyor; o yüzden bazı aşılar ömür boyu
bağışıklık sağlıyor. Ancak bu hücreler genel olarak ikinci doza kadar ortaya
çıkmıyor.
İkinci doz, vücudu bağışıklık
sistemini harekete geçiren antijenlerle tekrar tanıştırmak anlamına geliyor.
Altmann, "İkinci dozu da
aldıktan sonra T hücreleri daha yüksek frekansta bir hafızaya sahip oluyor; bu
da B hücrelerinin hafıza havuzunun genişlemesi demek. Daha kaliteli antikor
üreteceklerdir böylece" diyerek süreci açıklıyor.
Getty Images
T hücreleri bir patojeni tespit
edip öldürmekle görevli
İkinci dozla beraber önceki dozdan kalan B hücreleri hızla bölünerek yüksek sayıda hücre oluşturuyor, böylece vücudunuzda oluşan antikorların ikinci kez yükselmesi sağlanıyor.
İkinci doz, B hücrelerinin
olgunlaşmasını da sağlıyor. En iyi alıcısı olan olgunlaşmamış hücreler
seçilerek belirli bir patojene bağlanmaları gerçekleştiriliyor.
Bu süreç henüz daha beyaz kan
hücrelerinin üretildiği kemik iliğinde bulundukları sürede gerçekleşiyor, daha
sonra da dalağa ilerleyerek gelişimlerini tamamlıyorlar.
Böylece B hücrelerinin hem sayısı
artıyor hem de hedef aldıkları antikorlar daha iyi odaklanmış oluyor.
Bu sırada T bellek hücreleri ise
hızla çoğalıyor. Bu hücrelerin şimdiden pandemi sırasında önemli bir rol
üstlenerek kimi kişileri Covid-19'dan koruduğu düşünülüyor.
Her ne kadar Covid-19'a neden
olan koronavirüs Aralık 2019'dan beri ortalıkta olsa da, T bellek hücrelerinin
gribe neden olan virüs gibi diğer koronavirüsleri daha önce gördüğü ve böylece
Covid-19'un tanınmasını sağladığı aktarılıyor.
HER BİR COVİD-19 AŞISININ TEK
DOZU NE KADAR ETKİLİ?
İngiliz hükümeti bütün aşıların
ikinci dozunu 3-4 haftadan 12 haftaya çıkardığı için bu sorunun cevabı çok
önemli.
Öte yandan Rusya, Sputnik V
aşısının tek doz olacak versiyonu Sputnik-Light üzerinde çalışıyor.
Pfizer'in Aralık 2020'de
açıkladığı veriye göre Pfizer-BioNTech aşısı ilk dozdan sonra yaklaşık yüzde 52
etkili.
Aşının üçüncü faz çalışmalarında
yer alan 36.523 katılımcıdan toplanan verilere göre plasebo alan gruptakilerden
82'si, aşı olan gruptakilerden 39'u Covid-19 semptomları geliştirdi.
İlk aşıyı olduktan sonraki 12
güne kadar bağışıklık gelişmiyor.
İkinci doz alındıktan sonra
hastalığa karşı koruma oranı bir haftanın ardından yüzde 95'e çıkıyor.
İkinci tahmin ise aşının
etkinliğini farklı bir şekilde hesaplayan İngiltere'nin Aşı Komitesi'ne (JCVI)
ait.
Komite, enfeksiyon rakamlarına
dair verileri ele almak yerine ilk doz alındıktan sonraki 15. ve 21. günler
arasındaki sürece bakmayı tercih etti; böylece aşının etkinliği yüzde 89 olarak
hesaplanıyor. Aşının etkinlik oranı henüz etki göstermeden önce görülen
enfeksiyon rakamlarıyla bozulmamış oluyor.
Diğer yandan bu şekilde ikinci
dozdan sonraki ilk 7 güne bakıldığında henüz aşı etkisini göstermediği için
aşının etkinliği yüzde 92 olarak ölçülüyor.
Ancak bütün bu hesaplamalar
tartışmalı.
Altmann, New England Journal of
Medicine bilim dergisinde yayımlanan Pfizer makalesindeki grafiklere bakanların
14. günde aşının birtakım de facto yararları olduğunu düşündüğünü, ancak bunun
aldatıcı bir görsel olduğunu söylüyor.
Bu grafikte plasebo
grubundakilerin hastalıklarının artmaya başlandığının görüldüğünü söyleyen
Altmann, ilk doz aşıyı olduktan 14 gün sonra kimsenin kendisini güvende
görmemesi gerektiğini aktarıyor.
Oxford-AstraZeneca
Oxford-AstraZeneca aşısı için
Ocak ayında yayımlanan bir araştırmada, yazarlar aşının bir standart dozunun
yüzde 64,1 koruma sağladığını ortaya koydu.
İkinci tam dozdan sonra bu oran
yüzde 70,4 ancak ilginç şekilde, birinci dozdan sonra yarım doz alan kişilerde
koruma oranının yüzde 90 olduğu gözlendi.
Bundan yola çıkarak Aşı Komitesi,
üçüncü haftadan 9-12. haftaya kadar birinci dozun ciddi şekilde hastalanmayı
yüzde 70 oranında önlediği sonucuna vardı.
Bu yüzden ikinci doz olmadan önce
ilk dozun en azından birkaç ay boyunca koruma sağlayacağı düşünülüyor.
Moderna
ABD Gıda ve İlaç Dairesi'nin
(FDA) yayımladığı belgeye göre Moderna aşısının bir dozu yüzde 80,2 oranında
koruma sağlıyor.
İkinci dozdan sonra 18-65 yaş
arasında bu oran yüzde 95,6'ya çıkıyor. 65 yaş üstü için ise bu oran yüzde
86,4.
Pfizer aşısında olduğu gibi
üçüncü fazda belirli bir süre içinde, Moderna aşısı için bu 28 gün, biri aşı
biri plasebo olmak üzere iki doz aşı verildi. bu yüzden tek bir aşıdan sonra
bağışıklık devam eder mi, yoksa bu aşamadan sonra düşer mi henüz bilinmiyor.
CoronaVac
Merkezi Çin'de bulunan Sinovac
şirketinin ürettiği CoronaVac aşısı, bağımsız olarak birkaç ülkede denendi;
hepsinde de farklı bir sonuç elde edildi.
Birleşik Arap Emirlikleri ilk
sonucu açıklayan ülke oldu ve yüzde 86 etkili olduğunu belirtti.
Türkiye'de ise bu oran yüzde
91,25. Endonezya'da yüzde 65,3; Brezilya'daki Butantan Enstitüsü sonuçlarına
göre yüzde 50,4.
Bu sonuçlar, arasında 14 gün
olacak şekilde iki doza ait. Henüz hiçbir yerde tek doz etkinliği açıklanmadı.
Tüm sonuçlar akademik yayımlar
yerine basın bültenleri aracılığıyla açıklanmaları gerekçesiyle şüpheli
bulunuyor. Sonuçların toplanmasına yönelik yöntemler ve veriler açıklanmadan
bilim insanlarının bir sonuca ulaşması zor olacak.
Sputnik V'in aralık ayında ilk
dozu verilmeye başlandığında çoğu klinikteki bekleme odaları yarı yarıya
doluydu.
Rusya'nın başkenti Moskova'da
bulunan Gamaleya Epidemiyoloji ve Mikrobiyoloji Araştırma Enstitüsü tarafından
geliştirilen bu aşı iki doz uygulanıyor. İki dozdan sonra da etkinliğinin yüzde
91,4 olduğu açıklandı
Bir dozdan sonraki etkinliğine
dair kamuya açık bir veri yok.
Bu araştırmaya dair veriler de
akademik dergilerde yayımlanmazken Washington Post gazetesine göre çok sayıda
Rus bu araştırmanın sonuçlarına şüpheyle yaklaşıyor.
Aralık ayında ilk doz verilmeye
başlandığında çoğu klinikteki bekleme odaları yarı yarıya doluydu.
Altmann, "İlk dozu aldıktan
sonra davranışlarınızı değiştirebilir misiniz?" sorusuna, "Ben hiç
aşıyı almamışım gibi tamamen aynı davranırdım, gardımı düşürmez ya da başka
türlü davranmazdım" yanıtını veriyor.
Surrey Üniversitesi'nden
bağışıklık profesörü Deborah Dunn-Walters ise aşının tam olarak koruyup
korumayacağının bilinmemesi nedeniyle davranışlarda değişiklik olmaması
gerektiğini vurguluyor:
"Bunun birkaç nedeni var.
Birincisi tamamen korunup korunmadığınızı bilmiyoruz. İkincisi de aşı olmanızın
virüsü bulaştırmanızı sonlandırıp sonlandırmayacağını da bilmiyoruz.
Asemptomatik enfeksiyon geçirme ihtimaliniz de var."
İKİNCİ DOZU ATLAYABİLİR MİSİNİZ?
Üçüncü faz çalışmalarında da iki
dozdan sonra ilkine göre daha kanda fazla antikor ve T hücresi görüldü.
Pfizer CEO'su Albert Bourla,
aralık ayında ikinci dozu es geçmenin büyük bir hata olacağını; çünkü bu dozla
edineceğiniz korumanın iki katına çıktığını aktardı.
Pfizer ve BioNTech şirketleri, 21
gün sonrasına dair ellerinde bir veri olmadığını, o yüzden birinci dozdan 21 gün
sonra halen korunma sağlandığını söyleyemeyeceklerini vurguladı.
Bağışıklık sisteminin nasıl
çalıştığı incelendiğinde bu aşamadan sonra koruyuculuğun azaldığını söylemek
yanlış olmaz.
Çoğu aşı yeni bir teknoloji
kullandığı için koruyuculuğun nasıl düştüğünü tam olarak tahmin etmek mümkün
değil.
Oxford-AstraZeneca ve Sputnik-V
aşıları, bir çeşit adenovirüsün değiştirilmiş versiyonunu kullanıyor.
Adenovirüsler, farklı hücre
tiplerine bölünerek sonum enfeksiyonları gibi farklı hastalıkların ortaya çıkmasına
neden oluyor.
Oxford aşısı şempanzelerden
aşınan bir adenovirüsü kullanırken Rus aşısı iki insan tipini karıştırarak
kullandı.
Adenovirüsler yıllardır kanser
aşıları ve gen terapilerinde kullanılsa da viral bir enfeksiyonun önlenmesi
için ilk defa ABD'de Aralık 2019'da ABD'de Ebola aşısı için onay almıştı.
Moderna ve Pfizer-BioNTech aşıları ise mRNA teknolojisi kullanarak çok daha yeni bir teknolojiyle üretildi.
Boston Üniversitesi'nden
mikrobiyoloji profesörü Ronald Corley, farklı etnisitelerden insanlarda nasıl
etki göstereceği ya da bağışıklığın ne kadar süreceği gibi aşılarla ilgili
birçok bilinmeyenin olduğunu söyledi.
CoronaVac aşısı ise 19. yüzyıldan
beri piyasada olan ölü patojenlerin aşılarda kullanılması teknolojisiyle
üretildi.
Ancak yine de bağışıklığın ne
kadar süreceği bilinmiyor.
BAĞIŞIKLIĞIN GELİŞMESİ ZAMAN
ALIYOR
Profesör Deborah Dunn-Walters
Dunn-Walters, bağışıklığın gelişmesinin zaman aldığını vurguluyor ve tek bir
doz alınıp alınmamasından bağımsız olarak birkaç hafta korunmayacağınızı
aktarıyor.
Doğuştan gelen bağışıklık sistemi
bir enfeksiyonun deri gibi fiziksel bariyerleri geçmesine engel oluyor. Ancak onun
dışında bir de edinsel/kazanılmış bağışıklık var ki, adından da anlaşılacağı
üzere, bunun gelişmesi için vaktin geçmesi gerekiyor.
O yüzden her ne kadar küresel aşı dağıtımı heyecanlı olsa da, normal hayata dönmeden önce biraz beklemek gerekecek.